Żydzi w powiecie gostyńskim

Żydzi w powiecie gostyńskim – część 7. Synagogi
Dziś nie istnieje już żadna w stanie przypominającym widok z czasów, w jakich była używana. Synagogi- często mijamy te budynki nie wiedząc, że wcześniej były miejscem kultu. Miejscem, gdzie też oddawano cześć bogu.
Najbardziej okazała synagoga w powiecie znajdowała się w Gostyniu przy ulicy Kolejowej – dziś plac przy poczcie. Brak danych na temat jej budowy. Niestety nie posiadamy zdjęcia, lub też opisu.

Jedyny szkic przedstawia okazały, piętrowy budynek za wysoką bramą. Według tłumaczenia z zapisów z ksiąg wieczystych: Przez syna rabina Józefa Jakoba i razem z nim we wspólnocie majątkowej żyjącą małżonkę Sarę, z domu Littauer, dnia 29 sierpnia 1843 roku zostaje sprzedana działka położona w Gostyniu, nr tytułu prawnego 198, za 140 (sto czterdzieści) i jest na drodze urzędowej dekretem (ex decreto) z dnia 20 grudnia 1843 wydane uprawienie na jej posiadanie kościołowi. Czy już wówczas pobudowano okazałą, widoczną na jedynym ocalałym rysunku synagogę? Być może stało się to po 1903 roku, kiedy to - 17 czerwca 1902r.- nastąpiło "przelanie" prawa własności, wpisane dnia 16 sierpnia 1902 r.
Synagoga gostyńska
Teren ten nie zajmowała tylko bożnica. Według dokumentacji katastralnej, znajdowała się tam działka synagogalna i łaźnia żydowska. Na jednym z dokumentów znajduje się też zapis, że na nieruchomości znajduje się: dom mieszkalny, dziedziniec, ogród i obórka. W 1923 roku decyzją wojewody poznańskiego zlikwidowano gminę kahalną w Gostyniu. Majątek przeszedł na rzecz Skarbu Państwa a jej zarząd powierzony został władzom miejskim. W uzasadnieniu czytamy: Gmina kahalna w Gostyniu, obejmująca tylko miasto Gostyń bez innych dalszych pobliskich miejscowości, posiada tylko trzech rzeczywistych członków. Liczba ta jest niewystarczajaca do ustanawiania nie tylko reprezentacji ale i Zarządu gminy kahalnej. Podług obowiązującego wspomnianą gmina statutu z 7/28 lipca 1869 a mianowicie § 10. ma wynosić liczba członków Reprezentacji 9, zastępców 3, podług § 21. także liczba członków Zarządu 3, zastępców 3. Potrzebnej ilości wybieralnych członków gmina kahalna w Gostyniu nie posiada. Również od dawna walczy z brakiem rabina i kantora. Nie udało się również ustalić, na jaki cel wykorzystano bożnicę po 1923 roku. W lipcu 1925 roku Magistrat gostyński zwrócił się do Wojewody z podaniem o udzielenie pozwolenia na odbywanie wykładów i tp. W związku z tym proszono o nadesłanie odpisu zapisu w księdze wieczystej Skarbu państwa, jako właściciela nieruchomości po byłej gminie kahalnej. Na jakie cele przeznaczono budynek nie udało się ustalić. Niemcy zniszczyli budynek w czasie okupacji – tu również brak dokładnej daty.
Krobska bożnica
Synagogę w Krobi wzniesiona częściowo ze składek w połowie XIX wieku w podwórzu posesji położonej przy Rynku nr 5 (wówczas nr 4).
Był to budynek piętrowy, murowany z cegły. Na parterze znajdowało się mieszkanie, natomiast salę modlitw zlokalizowano na piętrze. Jak wynika z zachowanego opisu, sala była bardzo skromna, przegrodzona ścianką z desek, z ustawionym w niej szeregiem ławek i pulpitów opatrzonych mosiężnymi lichtarzami. Wśród sprzętów wymienia się bimę, czyli pulpit do odczytywania zwoju Tory, sam zwój, dwie korony na Torę (hebr. Keter Tora), jedną zawieszkę (hebr. tas), jeden wskaźnik (hebr. jad), jeden srebrny puchar na wino, dwa srebrne lichtarze, pięć płaszczy na Torę (hebr. meil) trzy zasłony (hebr. parochet). Synagoga użytkowana była do lat dwudziestych XX w. Potem, w związku z gwałtownym spadkiem liczby krobskich Żydów, obiekt sprzedano państwu Franciszkowi i Jadwidze Sikorskim (w 1934 r.), którym wcześniej wynajmowano parter budynku. Stało się tak pomimo protestu miejscowych rodzin żydowskich. Obiekt został wkrótce w całości zaadoptowany na cele mieszkalne. Rozebrano go w 1993 r. czy wymienione sprzęty będące wyposażeniem synagogi również zostały sprzedane nie udało się ustalić. Być może do dziś znajdują się na jednym ze strychów w Krobi?
Budynki stoją do dziś: Pogorzela - Piaski
Ponieważ liczba Żydów w Piaskach była znacząca, szybko uzyskano zgodę na budowę bożnicy. Ponieważ okazała się za duża, przebudowano ją, wydzielając mieszkanie dla „szamesa” czyli sługi bożnicowego i rzezaka. Święta żydowska budowla znajdowała się przy ulicy Borkowskiej (dziś Warszawskiej), potocznie nazywanej Żydowską. U wylotu tej ulicy znajdowały się sterczące drągi związane drutem – chajruf, czyli oznaczenie granicy, której podczas świąt Żydzi nie mogli opuszczać. Gmina żydowska w Piaskach miała też swojego rabina. Ostatnim z nich był Friedmann. W pobliżu ulicy znajdował się żydowski cmentarz - kierkut. W 1933 roku jego widok był opłakany: Otoczony wysokiemi murami robi wrażenie ponure, jakby poza jego murami kryła się jaka posępna tajemnica. Do wnętrza wchodzi się wejściem, opatrzonem ciężką żelazną furta i bramą, które dziś są stale zamknięte. Dziś groby wszystkie są zapomniane a wiatr poprzewracał nagrobki, na których z pod mchu przebłyskują hebrajskie napisy.
Kartka pod podłogą
Dzięki uprzejmości Mikołaja Kulczaka trafiła do mnie zagadkowa kartka zapisana charakterystycznymi żydowskimi literami. Została znaleziona pod podłogą podczas remontu jednego z domów w Piaskach. Co kryła, że schowano ją w takim miejscu? Mógł być to testament, akt budowy domu, lub zapis ważnych dla mieszkańców wydarzeń. Dzięki pomocy znawcy problematyki- Dariusza Czwojdraka- udało się ustalić, że kartka pochodziła z połowy XIX wieku. Był to fragment hebrajskiego modlitewnika przeznaczonego na święto Paschy (Pesach). Dlaczego więc znalazła się pod podłogą? Żydzi podczas budowy domu lub remontu umieszczali pod podłogą fragmenty właśnie takiego modlitewnika często dołączano również włosy dziecka. Miało to przynieść szczęście domostwu. W leszczyńskim muzeum znajduje się mapka Piasków z naniesionymi budynkami w których przed wojną mieszkali Żydzi. Czy pod innymi podłogami również znajdują się kartki z modlitewnika?
Borek zwraca Żydom działki
Wniosek o zwrot mienia na rzecz gminy żydowskiej trafił do Urzędu Miejskiego w Borku w czerwcu 2001 i dotyczył gruntu po synagodze przy ulicy Kilińskiego. Wnioskodawcą była Gmina Żydowska we Wrocławiu. Według informacji uzyskanych przez wiceprzewodniczącego Rady Miejskiej w Borku - Marka Rożka, przedstawiciele mniejszości żydowskiej wystąpili również o zwrot cmentarza przy Lisiej Drodze. Autorem pisma w sprawie wszczęcia postępowania regulacyjnego był w tym wypadku ZGWŻ - Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP. Ponieważ działka, na której przed wojną stała synagoga, dziś jest terenem gazowni, konieczne stało się szukanie inne rozwiązania. W kwietniu 2003 roku burmistrz Borku podpisał dotyczącą przeniesienia na rzecz Gminy Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu dwóch działek mieszkaniowych, jako grunty zamienne za działkę przy ul. Kilińskiego.Jeszcze w tym samym miesiącu Rada Miejska w Borku podjęła uchwałę w której grunt po byłym cmentarzu żydowskim przekazano na rzecz ZGWŻ, akceptując równocześnie przekazanie dwóch działek mieszkaniowych, jako zamienne, na rzecz Gminy Żydowskiej we Wrocławiu. Mam jednak wątpliwości czy stało się to zgodnie z prawem. Według Dariusza Czwojdraka, gminę żydowską w Borku też zlikwidowano w 1932, przekazując zarząd i prawa własności majątku żydowskiego w Krobi i Borku Zarządowi Gmin Żydowskich w Lesznie. Ponieważ jednak wyznawców wiary mojżeszowej było coraz mniej, trudniej też było utrzymać majątek gminy kahalnej. W 1934r sprzedano synagogę w Krobi a w 1937 w Borku. Czyli w myśl art.30 ust.1 pkt1 ustawy z dnia 20 lutego 1997 o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej, obiekt po synagodze w Borku nie stanowił własności gminy żydowskiej w dniu 1 września 1939, wobec czego było podstaw do zwrotu nieruchomości.
Grunty przy Banhoffstarsse 28 i 29
Do sprawy pozostałości mienia pożydowskiego powrócono prawie po stu latach również w Gostyniu. Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich pismem z dnia 15 stycznia 2002 wszczął postępowanie w sprawie regulacji nieruchomości placu, na której znajdowała się synagoga. Powtórzył ten wniosek zresztą pomyłkowo kolejnym pismem z 6 maja 2002. Zwrócono się również pismem z dnia 31 stycznia 2002 w sprawie odzyskania gruntu po bym cmentarzu żydowskim przy parku. Tutaj z kolei, prawdopodobnie ze względu na duża ilość wniosków formułowanych do różnych instytucji podano mylnie oprócz działki, na której znajdowała się nekropolia, również sąsiednią działkę, której właścicielem od 1898 roku była osoba fizyczna. Gmina Gostyń wniosła o odrzucenie wniosków roszczeniowych, gdyż według ustawy z 20 lutego 1997r., „postępowanie regulacyjne” przenoszące własności na rzecz gminy żydowskiej, wszczyna się jedynie wówczas, gdy stanowiło ona jej własność według stanu z 1 września 1939 roku. Wówczas to już kilkanaście lat nie istniała gmina żydowska w Gostyniu. Jako dowód, że w chwili wybuchu wojny działki te stanowiły własność żydowską, występujący o „postępowanie regulacyjne” Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich załączył fragment dokumentacji katastralnej, gdzie w 1943 roku wpis wskazuje na własność działki przy Banhoffsstrase 29 – Jediche Corporation. Tu jednak pojawia się zagadka - ta sama działka ma także wpis w tej księdze: Stadtverwaltung, czyli Zarząd Miejski. Być może Niemcy, którzy włączali majątki żydowskie w zasoby III Rzeszy, celowo nie uznali prawnego, wynikającego z ksiąg wieczystych właściciela, by móc przejąć działki. Dowodem na to może być fakt, że już w kolejnym roku – w zapisie kastralnym widniej jako właściciel: III Rzesza. Z punktu prawnego jednak, jedynym wyznacznikiem są księgi wieczyste, nie zaś katastrat.
Autor dziękuje pracownikom Wydziału Gospodarki Nieruchomościami UM w Gostyniu za wydatna pomoc przy opracowaniu materiałów do artykułu. c.d.n

.

.
----------------------------------------------------------------------------